'Geld werkt in op het menselijk streven' - interview met Johan van den Elzen

Johan van den Elzen was ten tijde van het interview CEO van Movares. Een deel van het interview is opgenomen in het boek 'Onze economie opnieuw uitvinden'. Voor de liefhebbers hieronder het complete interview. 

Wij creëren zelf onze economie

'Hoe ons geldsysteem werkt, hangt naar mijn idee op fundamenteel niveau samen met vele andere vraagstukken, zoals maatschappelijk evenwicht en individueel geluk. Het zou goed zijn als er meer bewustzijn komt over wat geldmechanismen met ons doen. We gaan er meestal vanuit dat de economie door een soort ‘natuurwetten’ geleid wordt, maar in feite is de werking van de economie iets dat we zelf ontwerpen en creëren. Ons financiële systeem kan dus ook anders werken dan het nu doet, en daarmee tevens een andere uitwerking hebben. Zoals ik het zie is de manier waarop ons huidige systeem werkt, iets wat we niet meer zouden moeten willen.

De economie van het genoeg

Ik zelf ben voorstander van wat ik noem ‘de economie van het genoeg’. Dat hangt direct samen met mijn persoonlijke waarden, met hoe ik zelf in het leven sta. Ik heb dat van huis uit meegekregen. Mijn moeder zei tegen me “Probeer in het leven tevreden te zijn’”. Voor de meeste mensen, ook voor mij, is dat niet iets dat vanzelf gaat. Je moet daar wat voor doen. Enerzijds dien je tevredenheid toe te laten voor jezelf; gun het  jezelf om van het leven te genieten. Anderzijds dien je de valkuil te vermijden om ontevreden te zijn over wat je nog níet hebt. Mensen die zeggen “het kan altijd beter” hebben daar op zich wel gelijk in. Maar het punt is dat het vaak niet beter hóeft. Daar komt bij: het krampachtig streven naar beter en meer, gaat vaak weer ten koste van andere dingen.

De economie van het genoeg kun je ook projecteren op de bedrijfsvoering. Het zegt iets over hoe je je verhoudt tot winst, namelijk dat je tevreden bent met een redelijke winst. Méér dan een redelijke winst streef je dan niet na. In plaats van je af te vragen hoe je de winst alsmaar verder kunt verhogen, is het zinvoller je af te vragen wat de beste manier is om meer waarde te creëren.

Ik heb de indruk dat veel mensen het doel van winst uit het oog verloren zijn. Ze zien winst als een doel op zich. Dat heeft ook met de algemeen heersende mindset te maken. ‘Meer’ is in onze mindset heel sterk gekoppeld aan beter, belangrijker en gelukkiger. Terwijl dat verband er lang niet altijd is.

Perverse prikkels in ons huidige systeem

Veel van de indicatoren waarom iemand binnen het huidige systeem hogerop komt, komen voort uit de ‘perverse prikkels’ die in dat systeem werkzaam zijn. Zoals bonussen die gekoppeld zijn aan hoge winsten en dure transacties, wat in de hand werkt dat mensen de korte termijn en het eigen belang bovenaan gaan stellen in hun afwegingen en keuzes. Terwijl mensen intrinsiek ook motivaties hebben om het overkoepelende belang van het project of samenwerkingsverband te willen dienen. Het zou veel gunstiger om díe motivaties te stimuleren.

De vraag dient zich dan aan hoe je bovenstaande kunt doorbreken. Ik zie op z’n minst een deel van de oplossing door bewustzijn te creëren bij de mensen die gaan over de inrichting van beloningssystemen. Dus dat je je als leider of beleidsmaker bewust bent welke prikkels er uitgaan van de gekozen beloningsstructuur. Die zou altijd zo ontworpen moeten worden dat het individuele gewin niet haaks kan komen te staan op het overkoepelende belang. Anders creëer je impliciet met je beloningsstructuur al dat het voor mensen moeilijk wordt om verantwoordelijkheden in brede zin te dragen en beroepsethiek in alle gevallen overeind te houden. Met andere woorden: creeer het zo dat mensen onafhankelijk van hun eigen belang kunnen handelen, beslissen en functioneren.

Je kunt je afvragen hoe het komt dat die bonussen etc. zo hoog zijn geworden. Voor een deel zit dat natuurlijk in de mens zelf. De mens is van zichzelf hongerig naar meer. Hij is er niet goed in het principe van ‘tevredenheid zijn met wat is en met wat hij heeft’ toe te passen in zijn leven. Maar de enorme stijging van bonussen etc. is ook aangewakkerd door hoe ons kapitalitisch systeem nu werkt. Het biedt ruimte, stimuleert mensen zelfs, om steeds meer te willen en om dit ook af te dwingen wanneer je je in een bepaalde positie bevindt.

Onze economie volgt de lijn van wat we als mensen nastreven

Het punt waar economie en persoonlijk geluk met elkaar samenvallen is het menselijk streven. De richting die we als samenleving op gaan drijft op het menselijk streven. Uiteindelijk is geluk en tevredenheid wat het leven waardevol maakt. Echter, wat we nastreven blijkt vaak helemaal niet bij te dragen aan meer welzijn. De vraag ‘draagt dit bij aan welzijn voor mijzelf en anderen?’ wordt vaak overgeslagen. Daarmee raken we verwijderd van de kern van het leven.

Worden de mensen van dit bedrijf hier gelukkiger van?

Persoonlijk pas ik deze levenshouding als volgt toe in mijn bedrijfsvoering. Bij bijvoorbeeld een strategische beslissing over organisatieinrichting of een investering neem ik altijd de vraag mee: ‘Worden de mensen van dit bedrijf daar gelukkiger of beter van?’ Als het antwoord ‘nee’ is moet ik me nog eens goed afvragen waarom ik het eigenlijk zou doen. Want ik geloof er heel erg in dat het persoonlijk welzijn van de mensen van mijn bedrijf direct van invloed is op de prestaties van het bedrijf als totaal. Als je niet lekker in je vel zit, door werk- of door privéoorzaken, dan heeft dat onvermijdelijk invloed op hoe je functioneert. Dus als ik het welbevinden van mijn medewerkers een factor laat zijn in strategische keuzes, dan brengt me dat dichter bij de kern van waar de besluitvorming over zou moeten gaan.

Juist door het welzijn van medewerkers belangrijk te maken, zie je ook hoe belangrijk het is het bedrijf financieel gezond te houden. Werken voor een financieel gezond bedrijf draagt belangrijk bij aan de ervaren kwaliteit van leven. Dus de zorg en verantwoordelijkheid voor het financiële is een afgeleide van mijn basisinsteek om te willen bijdragen aan menselijk welzijn.

Geluk is in mijn visie: jezelf zijn, kiezen voor wat je wezenlijk vindt, authentiek zijn. Daarbij zie ik om me heen dat dat heel vaak niet zo is. Veel mensen zijn een groot deel van hun tijd niet authentiek, maken hun keuzes niet vanuit wat voor hen wezenlijk is maar vanuit oppervlakkigere afwegingen of onbewuste patronen. Vaak is het zo dat mensen dat zelf niet eens zien. Ze weten niet dat ze zo ver van zichzelf af staan en willen het wellicht ook niet zien.

Ik merk vaak dat, als ik anderen confronteer met de manier hoe ik in mijn leiderschap sta, dat vaak als confronterend wordt ervaren. Ik vermoed dat mensen dan merken hoe ver ze daar zelf vanaf staan. Ook krijg ik regelmatig de vraag voorgelegd of ik ze iets verwijt. Dat doe ik niet; ik verwijt niemand iets. Het is eerder dat ik het mensen zo gun om zelf ook op die manier hun leven te leven. Als je er vanuit gaat dat gelukkig of tevreden zijn de hoogste waarde is in het leven, dan gun je dat anderen ook.